Химия ғажайыптары — Химия — Bilim

Ақтөбе қаласы
«Облыстық туберкулез-санаториясы мектеп-интернат» КММ-сінің
Химия пәні мұғалімі Туркпенбаева Салтанат Алибеккызы

Тақырыбы: «Химия ғажайыптары»

Мақсаты: Оқушылардың алған білімдерін көрсете білуге, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, ой-өрістерін дамыту.  Тәжірибе жасай отырып, пәнге баулу.

Көрнекіліктер: плакаттар, нақыл сөздер, периодтық жүйе, ыдыстар.

Жүргізуші: Қайырлы күн, құрметті ұстаздар және оқушылар! Бүгінгі біздің химия пәнінен сыныптан тыс ұйымдастырылып отырған «Химия ғажайыптары» атты білімділер сайысына қош келдіңіздер!

Химия – қиында қызықты пән. Оның қиындығы бастауышта 42 әріпті жаттасақ, химияда 110 элементті жаттаймыз, реакция теңдеулерін жазып үйренеміз. Ал қызықтысы әр түрлі тәжірибе жасаймыз.

Химия- жыр әніміз, шаттанамыз,
Табысын пайдаланып, мақтанамыз.
Кең байтақ кенге толы – Қазақстан

Қойнауы алтын-күміс, жатқан аңыз, -дей келе  сайысқа қатысушы топтармен таныс болайық.

1 –топ «Металдар» тобы- 8 класс

2-топ «Бейметалдар» тобы- 9 класс

         Бүгінгі сайысымыз  мынадай кезеңдер арқылы өтеді.

Сайыс жоспары:

1 кезең  «Ойлы болсаң,озып көр» — әр топқа сұрақтар беру.

2 кезең «Мықты болсаң,тауып көр» — химиялық формуланы айту.

3 кезең «Жүйрік болсаң, шауып көр» — мақал, жұмбақтар шешу.

4 кезең «Зерек болсаң, шешіп көр» —  химиялық есептер шығару.

5 кезең «Химик -сараман» — тәжірибелер көрсету

6 кезең «Сен білесің бе?» қызықты мәлімет

 

Жүргізуші: Сайыстың әділ бағасын беріп, сайыскерлерімізді бағалайтын қазылар алқасымен таныс  болыңыздар

 1. ____________________________________________________

 2. ____________________________________________________

 3. ____________________________________________________

 Олай болса, сайысқа түсушілерге сабырлық пен жеңіс тілейміз.

Химия ғылымдардың бұл төресі,
Оза алмайды жарыста тар өресі.
Біліміңді көрсетер кезің келді
Басталмақшы кезеңіміз келесі –дей отырып

1-кезең. «Ойлы болсаң,озып көр»- әр топқа сұрақтар беру. Әр жауап -1 ұпай.

 

8 класс «Металдар» тобы

1. Сілтілік металл (натрий)
2. Периодтық кестенің авторы (Д.И.Менделеев)
3. Калий перманганатының басқаша атауы (марганцовка)
4. Зат мөлшерінің өлшем бірлігі (моль)
5. Қай элементтің жетіспеуі тіс ауруына ұшыратады (фтор, F)
6. Сау адамның асқазанында қандай қышқыл бар (тұз қышқылы, HCl)

7. Аспен келетін тамаққа дәм беретін зат (ас тұзы, NaCl)
8. Азот қышқылының тұздары қалай аталады? (нитраттар)
9. Сұйық металл (Сынап, Hg)
10. Найзағайлы жаңбыр кезінде электр разрядтары тотыққанда түзілетін газ (озон)
11. Екі газдан тұратын ең қажетті сұйық зат (су)
12. Бірінші рет сутекті таза күйінде алған кім? (Г. Кавендиш)
13. Алғашқы көмекке пайдаланатын бейметалл (йод)
14 .Ауаның құрамындағы ең көп элементтер (азот, оттек)
15. Қышқыл, сілті ертінділерінде түсін өзгертетін заттар (индикатор)
16. Сүйекті қаптайтын элемент (Кальций)
17. Қандай элементтер материктердің атымен аталады (европий, амерций)
18. HNO3 қандай заттың формуласы (азот қышқылы)
19. Химиялық таңбаның алдына қойлатын цифр?

(коэффициент)
20. Мыстың латынша аты? (купрум)
21. Валенттілік қалай бөлінеді (тұрақты айнымалы)
22. Периодтық жүйе неше топтан тұрады (8)
23. Реакция кезінде сіңірілетін немесе бөлінетін жылу мөлшері (жылу эффектісі)
24. Оттектің салыстырмалы атомдық массасы (16)
25. Ток желісінде қолданылатын металдар (Cu/Al)

9 класс «Бейметалдар» тобы

1. Ас содасының формуласы (NaHCO3 натрий гидрокарбонаты)
2. Ең қиын балқитын металл (вольфрам)
3. Сиыр, жылқы сүтінің құрамында болатын қышқыл (сүт қышқылы)
4. Суда ерігенде немесе балқығанда иондарға ыдырау процесі (электролит, диссоциациялану)
5. Қандай элементтер космоста көбірек таралған

(сутек пен гелий)
6. Қандай металл адам қолында балқиды (цезий)
7. Консерві қалбыры жасалатын металл (қалайы)
8. Металдар патшасы қай металл? (алтын)
9. Кернеу қатарын ұсынған кім? (Бекетов)
10. Атомның планетарлық моделін ұсынған қай ғалым? (Э.Резерфорд)
11. Бір заттан екі немесе бірнеше заттар алу (айырылу реакциясы)
12. Ортофосфор қышқылының формуласы (Н3РО4)
13. Қандай элемент алдымен күнде, содан соң жерде ашылды (гелий)
14. Сіріңкесіз қалай от жағуға болады (ақ фосфор арқылы)
15. Қандай метал болашақтың металы деп аталады (алюминий)
16. Фосфор элементі қашан ашылды, кім ашты (Гамбург химигі Г.Бранд, 1699ж)
17. Мұхит суында кездесетін элемент? (марганец)
18. Ең қаттты минерал? (Алмас)
19. Зат құрамының тұрақтылық заңын ашқан ғалым (Ж.Л Пруст)
20. Қоршаған орта факторларының әсерінен металдардың бүлінуі  (жемірілу, коррозия)
21. Күкірт неше валентті  (2/4/6)
22. Көмір қышқылның тұздары қалай аталады (карбонаттар)
23. Аккумулятор ішіндегі металл  (Pb)
24. Аккумуляторға құятын қышқыл  (h3SO4)
25. Оттек латынша қалай аталады (оксегениум)

Жүргізуші:

Тыңайтқыш молайған соң ауылымда,
Дән өсті туған өлке сауырында
Ішсең ас, кисең киім, үй жиһазы,
Химия дәру болған болған сауығуға – келесі кезең

2 кезең «Мықты болсаң, тауып көр» — химиялық формуланы оқу.

Химиялық формуланы оқылуы және атауы. Әр жауап 1 ұпай

«Металдар» тобы

Na₂SO₄, HCl, CaCO_3,  СuSO₄,  BaCI_2,  HNO_3, Р₂О₅,  NaNO₃,  MgO, H₂SO₄

«Бейметалдар» тобы

FeSO₄,  ZnCl_2, KNO_3, NaCl, NaOH, BaSO₃, H₃PO₄, Na₃PO₄, Al₂O₃, H₂S

 

Жүргізуші:

Химия – ел ырысы, ғасыр үні,
Ғылымға қазіргі зор басын иді.
Талай жыл адамзатқа жұмбақ болған
Ашылды табиғаттың жасырыны-дей келе келесі кезең

 

3 кезең «Жүйрік болсаң, шауып көр» — мақал, жұмбақ шешу. Әр топқа төрт мақал, 4 жұмбақ оқылады. Аяқталмаған мақал, аяқтау керек және де  химиялық атауын атау керек. Жұмбақты да шеше отырып, химиялық атауын атау керек. Әр жауап 1 ұпай

А) Мақалдарды аяқта

8 кл Металдар тобы

1. Ескі мата сөз болмас, ескі ТЕМІР  біз болмас. (феррум)

2. Қойдың сүті-  ҚОРҒАСЫН ( плумбум)

3. От көмір жейді, тот ТЕМІР  жейді. (феррум)

4. Арпа бидай ас екен, АЛТЫН –КҮМІС  тас екен. (аурум, аргентиум)

9 кл Бейметалдар тобы

5. Шебердің қолы АЛТЫН, шешеннің сөзі  АЛТЫН. (аурум)

6. Аз сөз алтын, көп сөз  КӨМІР. (Це)

7. ТЕМІР  тоттанып тозар. (феррум)

8. Ағаш кессең ұзын кес қысқартуың оңай, ТЕМІР

кессең қысқа кес ұзартуың оңай. (феррум)

Ә)  Жұмбақты шеш

8 кл

1. Өзім газбын, менімен демаласың, 

Жоқ болсам ауа жетпей қиналасың.   

           ОТТЕК, ОКСИГЕНИУМ   —O₂

2. Шыдасаң да алты күн ассыз мүлде,

Шыдау қиын бұл затсыз екі күнге.

         СУ,    —  H₂O

3. Адам мен жануардан бөлінеді,

Өсімдіктін торына ілігеді.   

      КӨМІРҚЫШҚЫЛ ГАЗЫ -CO₂

4.  Ең жеңіл элемент саналады,

   Периодтық жүйе осыдан басталады.

        СУТЕК, АШ – H

9 кл

1. Осы затпен ескі үйді аластайды,

Түсіне қарасаң, алтынға ұқсайды.       

 Эс – S — күкірт

2. Ол болмаса астың дәмі кірмес,

Кім бар екен ортада оны білмес.

        АС ТҰЗЫ, — NaCL

3. Машина мен трактордың жаны,

Қара металлургияның наны.  

         ТЕМІР — Fe

4. Өзі ауыр металға жатады,

Балалар осы металл құйған сақамен атады      

    ҚОРҒАСЫН, ПЛУМБУМ — Pb

4 кезең «Зерек болсаң, шешіп көр» —  химиялық  есептер шығару. Әр жауап 5,4,3 ұпай

1 топ «Металдар» тобына

1. Реакцияны аяқта:

2Mg+O₂=2MgO

Fe+H₂SO₄=FeSO₄+H₂

CuO+H₂SO₄=CuSO

4+H₂O

2. Берілген өнімнің молярлық массасын тап:

BaSO₄ = 137+32+16*4= 233

NaNO₃=23+14+16*3=85

FeCl₂=56+35*2= 126

2 топ «Бейметалдар» тобына

1. Реакцияны аяқта:

4P+O₂=2P₂ O₅

2Ca+2H₃PO₄ = 2CaPO₄+3H₂

FeO+2HСl=FeCl₂+H₂O

2. Берілген өнімнің молярлық массасын тап:

H₂PO₄=1*2+31+16*4=97

MgCO₃=24+12+16*3=84

KOH=39+16+1=56

Жүргізуші:

Жайна да гүлден жер, қия,
Көңілге шабыт-нұр құя
Молшылық көзі-химия
Тылсым ғылым бұл — химия!

5 кезең «Химик — сараман» — тәжірибелер көрсету.

8 класс «Металдар» тобы:

1. Жанбайтын орамал

9 класс «БейМеталдар» тобы

     1. Ацетонның қасиеті

Жүргізуші:

Жайна да гүлден жер, қия,
Көңілге шабыт-нұр құя
Беделің артып өркенде
Аймақты қамтып химия,
Өркенде, шалқы химия! – дей келе келесі кезең

6 кезең «Сен білесің бе?» — үй тапсырмасы. Қызықты мәліметтер жинақтау. Бағалауы: 5, 4, 3 ұпай

8 класс «Металдар» тобы

9 класс «Бейметалдар» тобы

Жүргізуші:

Жұлдызды боп туғандар аз өмірде,
Болғанымен әркімнің де көңілінде.
Дарындылық адамзатқа жарасқан,
Ұтып алған алқа тұрса өңірде

«Химия ғажайыптары» кешінің қорытындысын айту үшін сөз қазылар алқасына беріледі. (Әділ қазылар құттықтап болғаннан кейін)

Жүргізуші:

Құтты болсын ұтып алған бас бәйге,
Сіздер үшін бұл әлі де жас бәйге.
Алла оңдап, халқың қолдап әрқашан
Ала берің жарыс сайын бас бәйге, — деп бүгінгі жеңімпаздарды құттықтаймыз.

— Көңіл қойып тыңдағандарыңызға көп рахмет. 

— Сау болыңыздар!

Химия пәні. Заттар және олардың қасиеттері — Уикипедия

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Химия осыған дейін өздерің оқып үйренген география, биология, физика сияқты жаратылыстану ғылымдарының бірі. Мұнан баска химия ғылымы геология, экология, т. б. ғылымдармен терең астасып жатады. Ғылым салаларының бұлай байланысып жатуы дүниенің біртұтастығынан, оны оқып білуге әр жағынан келуге болатындығын көрсетеді.
Химия ғылымының энергетикалық, экономиялық, экологиялық, ауыл шаруашылык, медициналық және тағам өндірісіндегі мәселелерді шешудегі маңызы да орасан зор.
Химия — заттар және олардың өзгерістері туралы ғылым. Заттар дегеніміз денелердің құраушылары, мысалы, күнделікті өмірде шыныдан, пластмассадан және металдан жасалған құйғыштар пайдаланылады (су, сүт, бензин құйғанда). Бір дене әр түрлі заттан жасалған. Физикалық денелер — бізді коршаған бұйымдар. Денелердің массасы мен көлемдері болады.

Ағаштан орындық үстел, төсек, т.б. үй жиһаздары жасалады. Бұл мысалда бір заттан әр түрлі денелер дайындалатынын көреміз. Заттардың өзара ұқсастығы мен айырмашылықтарын көрсететін белгілері олардың қасиеттері деп аталады. Оларға заттың агрегаттық күйі, түрі, түсі, тығыздығы, балқу және қайнау температуралары, жылу және электрөткізгіштктері, ерігіштіктері жатады. Мысалы, шыныдан, пластмассадан жасалған шөлмектер алып, оларды ұрып көрсек, шыны шөлмек оңай сынатынын, ал қыздырғанда пластмасса шөлмек оңай балқып, олардың пішіндерінің өзгеретінін байқаймыз. Мұндай өзгерістер физикалық құбылыстар деп аталады.

Ал енді осы шөлмектерді жағып көрсек, ең оңай өзгеретіні — пластмасса шөлмек, ол алдымен балқып, сосын қара күйеленіп жанады, ал шыны мен металдан жасалғандары Мұндай езгеріске түсу үшін оларды өте жоғары температураға дейін қыздыру керек. Бір заттың екінші бір затқа айналуы химиялық құбылысқа жатады, мысалы, сүт тасып кеткенде ол күйіп, көмірленеді. Пластмасса жанғанда басқа заттар тұзіледі.

Физикалық құбылыс кезінде заттардың табиғаты өзгермейді, тек олардың агрегаттык күйі мен пішіні өзгереді, жаңа зат пайда болмайды. Химиялық құбылыс кезінде бір зат басқа жаңа бір затқа айналады.
Заттардың химиялық қасиеттерін химия ғылымы зерттейді.
Осы кезде сан алуан заттар белгілі, олардың саны күн өткен сайын артып отыр, себебі тұрмыстық және өндірістік кажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қасиеттері әр түрлі заттар жасанды жолмен алынуда.
Заттардың қасиеттерін жете білу оларды саналы түрде колдана алуға мүмкіндік береді. «Білмеген у ішеді» деген мақалда халықтың көп жылғы бақылауынан түйген даналық ой айтылған. Шынында да қасиетін білмей тұрып кез келген затты иіскеп, колға алып уқалап немесе дәмін татып көруге болмайды: себебі күйіп, тіпті уланып қалу қаупі бар.
Химияның атқаратын көптеген маңызды міндеттері бар.
1. Заттардың құрамы мен қасиеттерін зерттеу.
2. Қоғамның кажеттілігіне карай жаңа сапалы заттар алу.
3. Қоршаған ортаның байлығын тиімді пайдаланып, оларды корғау.
Біздің киген киіміміз, ішкен асымыз, тұтынып отырған заттарымыз — бәрі де химиялық қосылыстар. Тіпті біздің өмір сүруіміздің өзі ағзаларда жүретін химиялық құбылыстарға негізделген.^[1]

Дереккөздер[өңдеу]

1. ↑ Химия: Жалпы білім беретін мектептің сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. –Алматы: Атамұра, 2009. — 216 бет. ISBN9965-34-887

Химияның негізгі заңдары мен түсініктері

Химияның негізгі заңдары мен
түсініктері

Жоспар:
Кіріспе
• Химияның мәні, мақсаты,маңызы.
Негізгі бөлім
• Негізгі химиялық түсініктер
• Бейорганикалық қосыластардың жіктелу түрлері.
• Химияның негізгі стехиометриялық заңдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Химия қоршаған ортаны зерттейтін жаратылыстану ғылымдарына жатады.
Химияның зерттеу объектісі – заттар. Химия заттардың құрамын, қасиеттерін
және өзгерістерін зерттейді. Сонымен қатар ол заттардың өзгерістерге
ұшырауы барысында байқалатын физикалық құбылыстарды да зерттейді. Мысалы:
реакция нәтижесінде жылудың бөлінуі мен сіңірілуін, ерітінділердің
электрөткізгіштігінің өзгеруін, қайнау және қату температураларының
төмендеуін және жоғарлауын, химиялық энергияның электр энергиясына айналуын
және т.б.

Химия көптеген дербес салаларға бөлінеді: бейорганикалық химия,
аналитикалық химия, органикалық химия, биологиялық химия, физикалық химия,
коллоидты химия, электрохимия, радиохимия, геохимия, полимерлер химиясы,
кванттық химия және т.б.

Химия өнеркәсіпте зор роль атқарады. Химия және мұнай өңдеу
өнеркәсіптері , қара және түрлі түсті металлургия экономиканың дамуына
орасан ықпал жасайды. Химия өнеркәсіптері өндіретін маңызды
материалдарға жатады: темірдің алуан түрлі құймалары, түрлі-түсті және
қымбат бағалы металдар, құрылыс материалдары (цемент, шыны, асбест, гипс,
бояғыш заттар, т.б.), каучук және резина, пластмассалар мен полимерлер,
синтетикалық және жасанды талшықтар, қағаз, дәрі-дәрмектердің басым
көпшілігі, жуғыш заттар (сабындар, шампуньдер, жуғыш ұнтақтар, т.б.),
тыңайтқыштар, пестицидтер — ауылшаруашылық өндірісінде өсімдіктердің
өнімділігін арттыратын және өсімдіктердің ауруларымен күресуге қолданылатын
әртүрлі химиялық заттар. Қазіргі уақытта химияның жетістіктерін тамақ
өндірісінде де кең пайдаланады (белсенді тағам қоспалары, өнімнің дәмін
және сыртқы түрін жақсартатын тағам қоспалары, консерванттар,
антиоксиданттар, т.б.).
Химия – экспериментпен тығыз байланысқан ғылым. Химияның маңызды
мақсаттарының бірі — керекті қасиеттерге ие жаңа заттарды синтездеу
әдістерін зерттеп табу. Белгілі химиялық қосылыстардың саны орасан көп: ХХ
ғасырдың аяғында олардың саны он миллионға жетті.

Химияның аса маңызды міндеті — күні бұрын қасиеті белгіленген заттар
алу және өнеркәсіп өндірісін жеделдету , қалдықсыз технологиялар жасау.
Кейінгі кезде адамзат алдында тұрған аса маңызды міндеттерінің бірі –
қоршаған ортаны қорғау болып табылады.Шайынды суды тазалау, су мен
атмосфераның тазалығын бақылау, қалдықсыз өнеркәсіптерді жасау т.б. тәрізді
мәселелерді шешуде химия ғылымы мен өнеркәсібінің үлкен ролі бар.

Дүние көрінісін ғылыми тұрғыдан түсінуде де химияның маңызы зор.
Химия табиғаттың, қоғамның, танымның дамуының жалпы заңдарын дәлелдеп отыр.

Негізгі химиялық түсініктер
Химия пәнін саналы түрде меңгеру үшін химияның негізгі түсініктерін
және стехиометриялық заңдарын білу қажет.
Атом-молекулалық ілімнің негізін М.В. Ломоносов қалаған. Бұл ілім
бойынша зат ең кішкене бөлшек молекуладан, ал молекула атомдардан тұрады.

Атом — химиялық элементтің барлық химиялық қасиеттерін сақтай
алатын ең кіші бөлшек. Атомның қасиеті олардың құрылысына байланысты.
Атомның массасы аса кішкентай. Сондықтан атом массасын салыстырмалы
бірлікпен өлшеу келісілген. Салыстырмалы атомдық массаның бірлігі ретінде
көміртегі атомның 1\12 бөлігі алынады.
Салыстырмалы атомдық масса деп көміртегіндік бірлікпен алынған
атомның массасын айтады. Оны Аr деп белгілейді.
Молекула атомдардан тұратындықтан, молекулалық масса атомдар
массаларының қосындысы болады, демек, молекулалық масса да салыстырмалы
шама (Мr). Ол атомдық масса секілді атом массасының бірлігімен (а. м. б.)
өрнектеледі.
Химияда зат бірлігінің мөлшері ретінде халыққаралық бірліктер
системасы бойынша (СИ) моль алынған.
Моль — көміртегі атомының 0,012 килограмында заттың қанша
мөлшері (молекула, атом, ион, электрон т.б.) бар екенін көрсететін заттың
саны.

Кез келген атомның массасын білсек, оның 0,012 кг көміртегі
санын онай табуға болады. Мысалы І атом көміртегінің массасы 1,993(10-26 кг
болса оның 0,012 кг көміртегіндегі саны.

N(0,012кгмоль( 1,993(10-26кг (6,02(1023моль
болады.

Кез келген заттың моліндегі саны бірдей болады. Ол 6,02(1023
тең және оны Авогадро саны деп атайды.
Бір моль заттың массасын мольдік масса деп атайды. Оны кгмоль
не гмоль деп өлшейді де М деп белгілейді.
Атом-молекулалық ілім химияның негізгі түсініктері мен заңдарын түсіндіруге
көмектесті. Атом-молекулалық ілімнің көзқарасы бойынша атомдардың әрбір
жеке түрін химиялық элемент деп атайды.

Бейорганикалық қосыластардың жіктелу түрлері
Барлық бейорганикалық қосылыстар екi топқа бөлiнедi:
1. Қарапайым заттар.
2. Күрделi заттар.
Молекулалары бiр элементтiң атомдарынан тұратын қосылыстар қарапайым
деп аталады. Қарапайым қосылыстар металдар және бейметалдар болып екiге
бөлiнедi. Молекулалары әртүрлi элементтердің атомдарынан тұратын қосылыстар
күрделi деп аталады. Күрделi қосылыстар төрт класқа жiктеледi:
1. Оксидтер.
2. Негiздер.
3. Қышқылдар.
4. Тұздар.

Оксидтер. Элементтiң оттекпен қосылуынан түзiлген қосылысты оксид деп
атайды. Оксидтер тек екi элементтен тұрады, бiреуi оттегi болады, ал
екiншiсi — металл немесе бейметалл болуы мүмкiн. Оксидтерде оттегiнiң
тотығу дәрежесi –2 болады. Оксидтер тұз түзетiн және тұз түзбейтiн
оксидтер болып екiге бөлiнедi. Тұз түзбейтiн оксидтер (СО, NO, N2O)
гидрат түзбейдi, қышқылмен де, сiлтiмен де әрекеттеспейдi . Тұз түзетін
оксидтер үш топқа — негіздік, қышқылдық, амфотерлі оксидтерге бөлінеді.

Физикалық қасиеттерi жағынан оксидтер әртүрлi: көпшiлiгi қатты
заттар, бiразы — газдар, кейбiреулерi — сұйықтар.
Негiздiк оксидтердiң барлығы металл оксидтерi. Өте активтi
металдардың оксидтерi (Na2O, K2O, CaO, Li2O) сумен әрекеттеседi –
нәтижесiнде сiлтiлер түзiледi. Қалған негiздiк оксидтер (FeO, CuO, CoO,
NiO және т.б.) сумен әрекеттеспейдi.
Негiздiк оксидтерге тән реакциялар:
а) негiздiк оксид + қышқыл = тұз + су
б) негiздiк оксид + қышқылдық оксид = тұз
в) негiздiк оксид + су = сiлтi
Қышқылдық оксидтердi көбiнесе бейметаллдар (C, S, P, N, т.б.) түзедi.
Кейбiр металдардың жоғарғы валенттi оксидтерi (CrO3, Mn2O7, V2O5, т.б.)
қышқылдық оксидтерге жатады. Қышқылдық оксидтер тiкелей сумен әрекеттесiп
қышқылдар түзедi.
Қышқылдық оксидтерге тән реакциялар:
а) қышқылдық оксид + сiлтi = тұз + су
б) қышқылдық оксид + негiздiк оксид = тұз
в) қышқылдық оксид + су = қышқыл

Кейбiр қышқылдық оксидтер (SiO2, WO3, V2O5, т.б.) сумен
әрекеттеспейдi.
Амфотерлi (қос қасиеттi) оксидтер әрi негiздiк, әрi қышқылдық
оксидтердiң қасиеттерiн көрсетедi. Оларға ZnO, Al2O3, Cr2O3, PbO, SnO, BeO
және т.б. жатады. Амфотерлi оксидтер суда ерiмейдi, балқыткан кезде
негiздiк және қышқылдық оксидтермен әрекеттесiп тұздар түзедi.

Амфотерлi оксидтергетән реакциялар:

а) амфотерлi оксид + кышқыл = тұз + су

б) амфотерлi оксид + сiлтi = тұз + су

Негiздер

Негiздер деп электролиттiк диссоциация нәтижесiнде гидроксил ионын
және металл катионын түзетiн электролиттердi айтады. Негiздердiң
құрамындағы гидроксил топтарының саны негiздiң қышқылдығын
көрсетедi:

LiOH, KOH, NaOH бiр қышқылды негiздер

Cu(OH)2 , Zn(OH)2 , Ca(OH)2 екi қышқылды негiздер

Cr(OH)3 , Fe(OH)3 , Al(OH)3 үш қышқылды негiздер

Негiздердiң құрамындағы гидроксил топтарының саны металдың
валенттiлiгiмен сәйкес келедi:

I II III

NaОН Са(ОН)2
АI(ОН)3

Суда жақсы еритiн негiздердi с i л т i л е р деп атайды. Олар: NаОН,
КОН, Са(ОН)2, Ва(ОН)2 және т.б., яғни І- ІІ топтардың негiзгi топшаларының
элементтерiнiң гидроксидтерi.

Құрамында бiрнеше гидроксил топтары бар негiздер сатылап
диссоциацияланады:

Iсаты Са(ОН)2 СаОН+ + ОН-

II саты СаОН+ Са2+ + ОН-

Күшiне қарай негiздер екiге бөлiнедi:

а) Күштi негiздер. Күшті негіздерге сілтілер жатады.

б) Әлсiз негiздер. Әлсіз негіздерге суда нашар еритін негіздер және аммоний
гидроксиді жатады.

Негiздерге тән реакциялар:

а) негiз + қышқыл = тұз + су

б) сiлтi + қышқылдық оксид = тұз + су

в) сiлтi + тұз = жаңа негiз + жаңа тұз

Амфотерлi оксидтерге амфотерлi негiздер сәйкес келедi:

Амфотерлі оксид Сәйкес амфотерлі негіз
ZnO Zn(OH)2
Al2O3 Al(OH)3
Cr2O3 Cr(OH)3

Амфотерлiктi (қос қасиеттiлiктi) дәлелдейтiн реакциялар:

а) ↓Zn(OH)2 + 2HCl = ZnCl2 + h3O

амфотерлi қыщқыл тұз

негiз

б) ↓Zn(OH)2 + 2NaOH = Na2ZnO2 + 2h3O

амфотерлi негiз тұз

негiз

Амфотерлi негiздер суда ерiмейдi. Сiлтi ерiтiндiсiнде лакмус көгереді,
фенолфталеин қызыл — күлгiн түске боялады.

Қышқылдар

Сулы ерiтiндiде диссоциацияланғанда оң ион ретiнде тек сутек катионын
түзетiн қосылысты қышқыл деп атайды. Мысалы:

HCl ↔ H+ + Cl-

тұз

қышқылы

HNO3 ↔ H+ + NO3-

азот

қышқылы

Құрамындағы металға ауыса алатын сутек атомдарының саны қышқылдың
негiздiгiн көрсетедi:

HNO3, HCl, HCN, HCOOH бiр негiздi қышқылдар

h3SO4, h3CO3, h3S екi негiздi қышқылдар

h4PO4, h4BO3, h4AsO4 үш негiздi қышқылдар

Көп негізді қышқылдар сатылап диссоциацияланады:

Iсаты h4PO4 ↔ H+ + h3PO4-

II саты h3PO4-↔ H+ + HPO42-

III саты HPO4 2 — ↔ H+ + PO43-

Қышқыл ерiтiндiлерiнде лакмус қызарады, метилоранж малина түске
боялады.

Қышқылдардың жiктелу түрлерi:

1 Құрамына қарай: а) Оттектi (HNO3, h3SO4, h3CO3, h4PO4
б) Оттексiз (HCl, HJ, h3S, HBr, HCN) … жалғасы

Химия – Уикипедия

Химията е наука, която изучава състава, структурата и свойствата на веществата (химичните елементи и техните съединения), както и превръщането на едни вещества в други в хода на различни химични реакции. Като природна наука химията изучава строежа на веществото, съставено от атоми, молекули и йони, и обяснява химичните процеси с помощта на понятията енергия и ентропия.

Дяловете на химията се групират според вида на изучаваните вещества или според начина на изследване. Така неорганичната химия изучава неорганичните вещества, органичната химия – органичните съединения, биохимията – веществата и химичните процеси в живите организми, физикохимията – трансформациите на енергията при химичните процеси, аналитичната химия – състава и структурата на веществата. През последните години се обособяват множество специализирани и интердисциплинарни области, като неврохимията – химичното изучаване на нервната система.

Първата химична реакция, овладяна от човека, е горенето. Въпреки това в продължение на хилядолетия огънят е считан за мистична сила, която превръща едно вещество в друго (дървото – в пепел, водата – в пара), като при това се отделят светлина и топлина. Огънят участва в множество дейности на хората от ранните общества – както в бита (например готвене и осветление), така и в производството (грънчарство, топене на метали, изработка на тухли и направа на инструменти).

Древните хора са се опитвали да разберат защо различните вещества имат различни свойства (цвят, плътност, аромат), защо съществуват в различни агрегатни състояния (газообразни, течни и твърди) и защо реагират по различен начин, когато са изложени например на температурни промени. Обща черта на древните теории е опитът да се открият малък брой първични елементи, които съставят всички останали вещества в природата. Вещества като въздуха, водата и почвата, различни форми на енергия, като огъня и светлината, и по-абстрактни понятия като идеите, етера и небето са често срещани в древните цивилизации, например в гръцката, индийската, китайската и тази на маите. Всички те считат въздуха, водата, земята и огъня за основни елементи.

Атомизъм в Древна Гърция[редактиране | редактиране на кода]

Един от първите научни опити за обяснение на някои химични явления е древногръцкият атомизъм, който възниква едновременно с учението за четирите основни елемента – огън, вода, въздух и земя.^[1][2] За основатели на атомизма се смятат философите Левкип и Демокрит, които заявяват, че атомите са най-малките, неделими частици материя. Приблизително по същото време подобна концепция разработва индийският философ Канада. Тези теории са изцяло умозрителни поради липсата на емпирични данни. Без научни доказателства е лесно да се отрече съществуването на атомите. Аристотел се обявява против съществуването на атомите през 330 г. пр.н.е.

Алхимически период[редактиране | редактиране на кода]

Алхимици в търсене на философския камък

Алхимическият период (III–XVII век) е времето на търсене на философския камък. Алхимическата теория, основана на античните представи за четирите елемента, се преплита с астрологията и мистиката. Алхимическият период се разделя на три по-малки периода – Александрийска, Арабска и Европейска.^[3]

Александрийска алхимия[редактиране | редактиране на кода]

В Александрия става съединяване на теориите на Платон и Аристотел с практическите знания за веществата, свойствата им и преобразуванията им. Смята се, че самото название „химия“ произхожда от древното название на Египет – „Кем“ или „Хем“.^[4][5][6][7] Понякога се счита, че терминът идва от гръцки – χυμος или χυμενσιζ.

Основният предмет на изучаване на алхимията са металите. В преплитането с астрологията се ражда и специфична символика и съответствие: сребро – Луна, живак – Меркурий, мед – Венера, злато – Слънце, желязо – Марс, калай – Юпитер, олово – Сатурн. Покровител на химията в Александрия става египетският бог Тот или неговият гръцки аналог Хермес. От този период са останали и някои писмени доказателства, че египетските алхимици са познавали амалгамата – процеса на позлатяване и извличането на злато и сребро от руди.

Сред най-важните представители на гръцко-египетската алхимия, чието имена за дошли до наши дни, може да се отбележат Болос Демокритос, Зосим Панополит и Олимпиодор Младши. Написаната от Болос книга „Физика и мистицизъм“ (около 200 г. пр.н.е.) се състои от четири части, занимаващи се със злато, сребро, скъпоценни камъни и пурпур. Болос предлага за първи път идеята за преобразуването на металите – превръщането на един метал в друг (особено неблагородни метали в злато), която се превръща в основна задача на алхимичния период. Зосим в своята енциклопедия (3 век) определя химията като изкуството за правене на злато и сребро, описва тетрасомат – поетапен процес на получаване на изкуствено злато, и по-специално обръща внимание на забраната за разкриване на тайните на това изкуство.

От Александрийския период са запазени много херметични текстове, които представляват опит за философско-мистично обяснение на трансформациите на веществата, включително известният „Изумрудена таблица“ на Хермес Трисмегист.

Сред безспорните практическите постижения на гръцко-египетските алхимици трябва да се включат откриването на амалгамирането. Амалгама на златото започва да се прилага при позлатяването. Александрийските учени подобряват метода за извличане на злато и сребро от руди, като за целта широко използват живак, произвеждан от цинобър или каломел. В допълнение към практическата стойност, уникалната способност на живака да образува амалгама допринася за третирането на живака като „специален, първичен“ метал. Алхимиците разработват начин за почистване на златото.

Арабска алхимия[редактиране | редактиране на кода]

Теоретичната основа на арабската алхимия продължава да бъде учението на Аристотел. Въпреки това, развитието на алхимична практика изисква нова теория, основана върху химичните свойства на веществото. Джабир ибн Хайян (Гебер), смятан за баща на химията от мнозина,^{[8][9][10][11]} в края на 8 век разработва нова теория за произхода на металите, според която металите се образуват на два различни принципа. Златото е смятано за съвършен метал и Джабир смята, че за неговото получаване се изисква специално вещество, което той нарича философски камък (Lapis Philosophorum), или еликсир. Този еликсир е трябвало да притежава и много други свойства – да лекува болести и дори да дава безсмъртие.^[12][13] Живачно-сярната теория е теоретична основа на алхимията за следващите няколко века. В началото на 10 век, друг виден арабски алхимик, Ар-Рази (Разес), усъвършенства тази теория, като добавя към живака и сяра на принципа на твърдостта, или философската сол.

Арабската алхимия, за разлика от Александрийската, е доста рационална, мистичните елементи в нея са повече по традиция. В допълнение към основната теория на алхимията, по време на арабския етап се раждат понятията лабораторна техника и оборудване, методика на експеримента и апаратура. Арабските алхимици безспорно достигат несъмнени практически успехи – те извличат антимон, арсен, и очевидно, фосфор, произвеждат оцетна киселина и разреждат разтвори на минерални киселини. Важно събитие при арабските алхимици е създаването на рационална фармация и аптеки, като е разработена традицията на древната медицина.

Европейска алхимия[редактиране | редактиране на кода]

Алхимикът от Сър Уилям Фет Дъглас

Научните разработки на арабските алхимици постепенно проникват в Средновековна Европа през 13 век. Техните съчинения и книги са преведени най-напред на латински, а след това и на други европейски езици. В Европа към символиката на алхимията се прибавят много елементи от митологията и християнската религия. В европейската алхимия има много повече мистика, отколкото в арабската. Както църковните, така и светските власти нееднократно забраняват заниманията с алхимия. Данте Алигиери в своето най-известно произведение, „Божествена комедия“, поставя в осмия кръг на ада всички онези, които се занимават с алхимия. В същото време тя процъфтява в манастирите и кралските дворове.

Сред най-големите имена на европейските алхимици могат да се отбележат Алберт Велики, Роджър Бейкън, Арналдо де Виланова, Реймонд Лулий и Васил Валентин. Р. Бейкън дава определение на алхимията както следва: „Алхимията е наука за това как да се подготви състава, или еликсира, който, когато се добави към неблагородни метали, ги прави перфектни метали“.

Към началото на 14 век европейската алхимия за първи път постига значителни успехи и по този начин е в състояние да се съревновава и победи арабската по отношение на разбиране на свойствата на материята. През 1270 г. италианският алхимик Бонавентура при опитите си да получи универсален разтворител, получава разтвор на амониев хлорид в азотна киселина, който може да разтваря златото, наричано още царя от металите (оттам произлиза и названието на този разтвор – царска вода). Псевдо-Гебер, един от най-значимите средновековни европейски алхимици, които работят в Испания през 14 век и който подписва своите съчинения с името Гебер, прави подробно описание на концентрирани минерални киселини (сярна киселина и азотна киселина). Използването на тези киселини в алхимичната практика води до значително увеличение на знанията на алхимиците за веществата.

В средата на 13 век в Европа започва производството на барут, като първото му описание (дадено не по-късно от 1249 г.) очевидно е направено от Р. Бейкън (често упоменаван от монах Б. Шварц, което дава основание да бъде считан за основател на барутното дело в Германия). Появата на огнестрелното оръжие е силен стимул за по-нататъшното развитие на алхимията и преплитането ѝ със занаятчийската химия.

Раждане на химията като наука[редактиране | редактиране на кода]

Робърт Бойл, един от основателите на съвременната химия чрез използване на подходящо експериментиране, което допълнително разделя химията от алхимия

През 1605 г., сър Франсис Бейкън, публикува „Усъвършенстване и напредък на обучението“, в което се съдържа описание на това, което по-късно ще бъде известно като научен метод.^[14] През 1615 г. Жан Бегин публикува Tyrocinium Chymicum, ранен учебник по химия, и в него включва първото по рода си химично уравнение.^[15]

Смята се, че Робърт Бойл,^[16] наричан понякога и от някои бащата на химията, прилага и усъвършенства съвременния научен метод и започва да отделя по този начин химията от алхимията.^[17] Той е атомист, но предпочита думата корпускула, или частица, вместо атом. Има различни приноси в химията, като законът на Бойл, опити за изработване на корпускулярна теория и полагане основите на химичната революция.^[18] През 1754 г. Джоузеф Блек изолира въглероден диоксид, който той нарича „фиксиран въздух“.^[19]Карл Вилхелм Шееле и Джоузеф Пристли независимо един от друг изолират кислород, наречен „огнен въздух“.^[20][21]

Но човекът, който официално е признат за основоположник на съвременната химия, е Антоан Лавоазие, френски учен, формулирал закона за запазване на масата през 1789 година.^[22] Независимо от него, в Русия през 18 век Михаил Ломоносов формулира закона за запазване на веществото при химичните реакции и закона за запазване на енергията, като развива оригинални схващания за молекулния строеж и природата на топлината. С това химията придобива строго количествен характер, което позволява да бъдат направени надеждни прогнози. През 1800 г. Алесандро Волта открива химичната батерия и по този начин слага основите на електрохимията.^[23] През 1803 г. Джон Далтон открива няколко важни закона, които по-късно носят неговото име.^[24] След като Фридрих Вьолер през 19 век успява (макар и случайно) да синтезира органично съединение от неорганични, се откриват огромни нови възможности за развитие в областта на химията.

Периодичната таблица на елементите[редактиране | редактиране на кода]

В продължение на столетия към списъка на химичните елементи се прибавят нови. За огромно постижение в химията се смята организирането и подреждането на този списък от елементи от руския учен Дмитрий Менделеев. Това спомага да се разбере вътрешната структура на атома. Менделеев не само успява да подреди елементите, но и да предскаже свойствата на тези, които тогава все още не са били открити и местата им в периодичната таблица са били празни – германий, галий и скандий. Той прави това през 1870 година, като галият е открит през 1875 и проявява почти всички свойства, предречени от Менделеев.

След откритията на Ърнест Ръдърфорд и Нилс Бор, отнасящи се до структурата на атома, и особено след откритието на радиоактивността се налага учените драстично да променят някои свои представи за света и природата.

Химична лаборатория Лаборатория, Институт по биохимия, Университета в Кьолн

Химията обикновено се разделя на няколко основни подобласти, както и на няколко основни интердисциплинарни и по-специализирани области:^[25]

• Аналитична химия – анализ на проби от вещества, с цел да се определи техният химичен състав и структура. Част аналитичната химия е създаване на стандартизирани експериментални методи, които намират приложение във всички останали експериментални области на химията.
• Биохимия – изследване на химичните съединения, химичните реакции и химичните взаимодействия, които протичат в живите организми. Биохимията е тясно свързана с органичната химия, както и с молекулярната биология, генетиката, медицинската химия.
• Неорганична химия – изследване на свойствата и реакциите на неорганичните вещества. Разграничението между органична и неорганична химия не е твърдо и двете области понякога се застъпват, например при металоорганичната химия.
• Органична химия – изследване на органичните вещества. По дефиниция органичните вещества са тези, които имат за основа въглероден скелет.
• Теоретична химия – изследване на химията чрез фундаментални теоретични системи, обикновено базирани на математиката и физиката.
• Физикохимия – изучаване на фундаменталните физични свойства, в частност на трансформациите на енергията и динамиката, при химичните системи и процеси. Важни подразделения на физикохимията са химическата термодинамика, химическата кинематика, електрохимията, статистическата механика и спектроскопията. Физикохимията е тясно свързана с молекулярната физика, квантовата химия и теоретичната химия.
• Ядрена химия – изследване на взаимодействията на съставните елементи на атома и на трансмутацията.

Някои други по-тесни области на химията са агрохимията, астрохимията, атмосферната химия, геохимията, колоидната химия, кристалохимията, магнетохимията, математическата химия, неврохимията, петрохимията, радиационната химия, стереохимията, супрамолекулярната химия, термохимията, фотохимията, химичното инженерство, ятрохимията.

Елементарна частица[редактиране | редактиране на кода]

Елементарните частици са основните градивни блокчета на материята, нейните фундаменти, от които са изградени композитните частици като протоните или неутроните. Стандартният модел във Физиката на елементарните частици класифицира, подрежда и обяснява свойствата и взаимодействията им. Единствената ненаблюдавана, но предсказана теоретично частица от Стандартния модел е Хигс бозонът.

Атом[редактиране | редактиране на кода]

Атомът е считан за основната градивна частица на веществото и се състои от плътна централна част, наречена атомно ядро, която е с положителен електричен заряд, заобиколена от облак електрони с отрицателен електричен заряд. Атомното ядро е изградено от протони и неутрони. Електроните в атома са свързани с ядрото с електромагнитна сила. Атомите могат да съществуват в свободно състояние или да се свързват помежду си чрез химична връзка в молекули.

Молекула[редактиране | редактиране на кода]

Молекулата е повече или по-малко устойчиво съчетание от определен брой атоми, свързани помежду си чрез химични връзки. Молекулите се считат за неутрални и всичките им валентности са наситени. Молекула, която се състои от огромен брой атоми, се нарича макромолекула.

Йон[редактиране | редактиране на кода]

 Основна статия: Йон

Йоните са електрически заредени частици, образувани при отделяне или приемане на електрони от атоми или молекули. Броят на електроните не е равен на броя на протоните и съответно положително заредените йони се наричат катиони, а отрицателно заредените – аниони.

Вещество[редактиране | редактиране на кода]

Химичното вещество е материал с определена и постоянна химическа структура, с други думи физическа субстанция с обособен и специфичен химичен състав. Такива са химичните елементи и химичните съединения.

Вещество в съвременната физика се нарича вид материя, съставена от фермиони или съдържаща фермиони наред с бозони и има маса в покой. Състои се от частици, най-често електрони, протони и неутрони. Последните две образуват ядрата на атомите. При необикновени обстоятелства, например в неутронните звезди, могат да съществуват необичайни видове вещества. Под вещество в биологията се разбира материя, образуваща тъканите на организмите. От химична гледна точка веществата се делят на чисти и смеси.

Химичен елемент[редактиране | редактиране на кода]

Химичен елемент се нарича група от атоми с еднакъв брой протони в ядрата си. Атомите на химичните елементи не могат да бъдат разделени или превърнати в други атоми с помощта на химични средства.

Повечето химични елементи могат да образуват няколко прости вещества с различен строеж и различни свойства. Явлението се нарича алотропия, а отделните прости вещества на един елемент могат да преминават от едно в друго чрез химични процеси.

Химична връзка[редактиране | редактиране на кода]

Химичната връзка представлява връзката, която се осъществява между атомите или между йоните във веществата. Тя се осъществява чрез обща електронна двойка. Основна причина при свързването на атомите е понижаването на енергията им в хода на взаимодействието, защото телата с по-ниска енергия са по-стабилни, по-устойчиви. Създаването на съвременна теория за химичната връзка стана възможно едва след изясняването на строежа на електронната обвивка на атомите на химичните елементи и утвърждаване на представата за електричната природа на силите, обуславящи химичното сродство между атомите и възникването на химична връзка.

Химична реакция[редактиране | редактиране на кода]

Химичната реакция е явление, при което едни вещества се превръщат в други вещества, най-често различни по състав и строеж от изходните. В нея участват градивните частици на веществата – атоми, молекули или йони. В хода на реакцията частиците се прегрупират. Веществата, които се получават при превръщането, се наричат продукти на реакцията. Реакциите протичат, съпроводени от някакви външни признаци: отделяне на газ, топлина или светлина, образуване на утайка от неразтворимо вещество или промяна на цвета. Условията за протичане на реакцията са увеличаване на контактната повърхност на реагентите или на енергията им чрез нагряване.

Агрегатно състояние[редактиране | редактиране на кода]

Агрегатното състояние е състояние на веществото, което се характеризира с определени качествени свойства. Изменението на агрегатното състояние се съпровожда със скокообразно изменение на свободната енергия, плътността, ентропията и други основни физически характеристики. Агрегатното състояние е следствие и резултат на фазов преход.

Агрегатните състояния на веществата са пет: твърдо, течно, газообразно, плазма и Бозе-Айнщайнова кондензация. Те зависят от налягането и температурата. При повишаване на температурата веществото се топи и преминава в течно състояние. Често дадено агрегатно състояние се нарича и фаза, затова при преминаване от едно в друго агрегатно състояние казваме, че настъпват фазови превръщания.

Основни химични закони[редактиране | редактиране на кода]

Закон за запазване на масата[редактиране | редактиране на кода]

Законът за запазване на масата гласи, че масата на система от вещества е постоянна, независимо от процесите, протичащи в нея. Това е частен закон и важи само за химични взаимодействия. Съвременната наука показва, че е възможно при определени условия в затворена система да възникне масов дефект. Това означава, че независимо от процесите, които протичат масата на веществата преди и след реакцията е еднаква. Този закон е изведен от руския учен Михаил Ломоносов.

Закон за запазване на енергията[редактиране | редактиране на кода]

Законът за запазване на енергията е основен природен закон, изведен емпирически. Той гласи, че пълната енергия на една затворена система е константа по отношение на времето, т.е. се запазва с времето. Казано по друг начин, енергията може да се преобразува от една форма в друга, но не може да бъде създадена или унищожена.

Законът за запазване на енергията е универсален. Първият закон на термодинамиката изключва възможността за вечен двигател (перпетуум мобиле) от първи род. Днес понятието запазване на енергията се отнася за сумарната енергия на една система във времето. Тази енергия е съставена от всички форми на енергия, притежавани от системата.

1. ↑ Lucretius. de Rerum Natura (On the Nature of Things). // The Internet Classics Archive. Massachusetts Institute of Technology, 50 BCE. Посетен на 9 януари 2007.
2. ↑ Simpson, David. Lucretius (c. 99 – c. 55 BCE). // The Internet History of Philosophy. 29 юни 2005. Посетен на 9 януари 2007.
3. ↑ etext.virginia.edu
4. ↑ Сабадвари Ф., Робинсон А. История аналитической химии. – М.: Мир, 1984. С. 16.
5. ↑ Джуа М. Указ. соч. С. 13.
6. ↑ Всеобщая история химии. Возникновение и развитие химии с древнейших времен до XVII века. – М.: Наука, 1980. 399 с.
7. ↑ Фигуровский Н. А. Очерк общей истории химии. От древнейших времен до начала XIX века. – М.: Наука, 1969. 455 с.
8. ↑ Zygmunt S. Derewenda, On wine, chirality and crystallography,Acta Crystallographica Section A: Foundations of Crystallography, vol. 64|pages=246 – 258
9. ↑ John Warren (2005). „War and the Cultural Heritage of Iraq: a sadly mismanaged affair“, Third World Quarterly, Volume 26, Issue 4 & 5, p. 815 – 830.
10. ↑ Dr. A. Zahoor (1997), JABIR IBN HAIYAN (Jabir), University of Indonesia
11. ↑ Paul Vallely, How Islamic inventors changed the world, The Independent
12. ↑ Рабинович В. Л. Образ мира в зеркале алхимии. – М.: Энергоиздат, 1981. C. 63.
13. ↑ Фигуровский Н. А. История химии. – М.: Просвещение, 1979. С. 17.
14. ↑ Asarnow, Herman. Sir Francis Bacon: Empiricism. // An Image-Oriented Introduction to Backgrounds for English Renaissance Literature. University of Portland, 8 август 2005. Посетен на 22 февруари 2007.
15. ↑ Crosland, M.P. (1959). „The use of diagrams as chemical ‘equations’ in the lectures of William Cullen and Joseph Black.“ Annals of Science, Vol 15, No. 2, Jun.
16. ↑ Роберт Бойл, биография
17. ↑ Robert Boyle
18. ↑ Ursula Klein. Styles of Experimentation and Alchemical Matter Theory in the Scientific Revolution. // Metascience 16 (2). Springer, July 2007. DOI:10.1007/s11016-007-9095-8. с. 247 – 256 [247].
19. ↑ Cooper, Alan. Joseph Black. // History of Glasgow University Chemistry Department. University of Glasgow Department of Chemistry, 1999. Архивиран от оригинала на 10 април 2006. Посетен на 23 февруари 2006.
20. ↑ Joseph Priestley. // Chemical Achievers: The Human Face of Chemical Sciences. Chemical Heritage Foundation, 2005. Посетен на 22 февруари 2007.
21. ↑ Carl Wilhelm Scheele. // History of Gas Chemistry. Center for Microscale Gas Chemistry, Creighton University, 11 септември 2005. Посетен на 23 февруари 2007.
22. ↑ Lavoisier, Antoine (1743 – 1794) — from Eric Weisstein’s World of Scientific Biography, ScienceWorld
23. ↑ Inventor Alessandro Volta Biography. // The Great Idea Finder. The Great Idea Finder, 2005. Посетен на 23 февруари 2007.
24. ↑ John Dalton. // Chemical Achievers: The Human Face of Chemical Sciences. Chemical Heritage Foundation, 2005. Посетен на 22 февруари 2007.
25. ↑ The Canadian Encyclopedia: Chemistry Subdisciplines

Химияның тіршілік үшін маңызы — Уикипедия

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Адамзат қоғамы бұдан мыңдаған жылдар бұрын кейбір табиғи шикізаттарды мұқтажына сай өңдеп, қажетіне пайдалана білген. Қазіргі заманда адамның өндіргіштік әрекеттері саласында химияның атқаратын рөлі зор. Химия араласпаған бірде-бір өндіріс, шаруашылық салалары жоқ. Табиғат бізге тек бастапқы шикізатты — ағашты, кенді, мұнайды және т.б. береді. Табиғи материалдарды химиялық өңдеу арқылы ауыл шаруашылығына, өндіріске, тұрмысқа қажетті тыңайтқыштарды, металдарды, пластмассаларды, бояуларды, дәрілік заттарды, сабынды, соданы және т.б. аса маңызды әр түрлі заттарды алады. Осы процестерді іске асыру үшін жалпы заңдылықтарды білу қажет. Бұл білімді де химия береді. Химияның және химия өнеркәсібінің өркендеуі шаруашылықтың барлық салаларының дамуына, жалпы ғылыми-техникалық прогрестің жеделдеуіне әсер етеді. Химия және оның жетістіктері егеменді еліміздің экономикасы мен мәдениетінің өсуіне, халықтың әл-ауқатының артуына ықпал етеді. Химиясыз ғылыми-техникалық прогресс болуы да мүмкін емес. Машина және аспап жасау сияқты өндіріс салаларына химиялық конструкциялық материалдар қандай қажет болса, қара және түсті металдарды, құймаларды, ағашты, шыныны алмастыратын берік, ыстыққа төзімді, оптикалық мөлдір, электро оқшаулағыш, жемірілмейтін, т.б. қасиеттері бар полимерлер сондай қажет. Қазіргі кезде химияның қолданылу аясы одан әрі кеңейді. Химия ғылымы көптеген маңызды ғылыми жаңалықтар мен жетістіктердің қуатты өршіткісіне айналды. Физиктер химиялық әдістердің көмегімен радиоактивті элементтерді таза күйінде бөліп алып, өнеркәсіп қызметіне қосты. Каучуктар, резеңкелер, металдар сияқты материалдардың беріктілігін арттыру үшін радиациялық химия ядролық сәулелендірудің тиімді әдістерін тапты. Мұндай ірі жаңалықтарды шаруашылықтың әр саласынан кездестіруге болады. Сонымен химия қазіргі қоғамдағы неғұрлым көкейкесті және болашағы зор проблемаларды шешуге ат салысуда. Олардың қатарында мыналарды атауға болады: жасанды тыңайтқыштардың тиімділігін арттыру арқылы ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін молайту; ауыл шаруашылығы дақылдарынсыз тағам өнімдерін синтездеу проблемасын шешу; шикізаттардың мүмкін болатын түрлерін тауып өңдеу; энергияның жаңа көздерін табу; маңызды табиғи химиялық процестердің механизмін анықтап, оны жасанды жағдайда іске асыру; болашақта техникалық міндеттерді шешу үшін қажетті жаңа заттар мен композицияларды синтездеу; коршаған ортаны қорғау, қалдықсыз өндірісті дамыту. Қазіргі қоғамда әрбір адам өзінің химия ғасырында өмір сүріп отырғанын жақcы біледі. Өйткені химия адамды сырт киіммен, аяк киіммен қамтамасыз етіп қана коймай, тамақтандырып, әрі емдейді. Олардың баспаналы болып, өмірін көркейтуіне көмектеседі. Адамдар химияның қызметін әр сағат, әр секундта көреді десек, артық айтқандық емес. Үйде отырып телевизор қарау немесе қолды сабынмен жуу, тіпті автоқаламмен жазудан бастап, ғарышқа ұшқанға дейін адам химияның өнімін пайдаланады. Химиясыз жасанды жер серіктері, зымырандар, планета аралық станциялар болмас еді. Сондай-ақ адам жер тұңғиығына үңіліп, теңіз бен мұхит тереңдіктеріне бойлай алмаған болар еді.^[1]

Дереккөздер[өңдеу]

1. ↑ Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8

Химия пәні туралы түсінік — Студент

Жоспар:

1. Химия ғылымы химия пәнінің бастауы
2. Химия пәнінің басты міндеттері

Қолданылатын әдебиеттер тізімі.

Негізгі

1. Б.А.Бірімжанов. Жалпы химия, Алматы 2001ж.
2. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия – М. Высшая школа,2005.
3. Глинка Н.К. Жалпы химия, Алматы, 1982ж.
4. Шоқыбаев Ж.Ә. Бейорганикалық және аналитикалық химия. Білім, 2003ж.
5. Бейорганикалық химия практикумы. Ж.Ә.Шоқыбаев, З.О.Өнербаева, Г.С.Камиева, Ж.Р. Кожагулоова. Алматы, 2003ж
6. И.Г.Хомченко Сборник задач и упражнений по химии для ср.шк. 2000г
7. А.И.Горбуров. Теоретическая основыы общей химии. М.,2001 г.
8. К.Аханбаев. Химия негіздері. Алматы. 1985ж.
9. Н.Е. Кузззьменко, В.В. Еремин, С.С. Чуранов Химия. М. 2002.
10. Н.Л.Глинка. Задачи и упражнения по опщей химии. Ленинград. 2000.
11. Алексеев В.Н. Курс качественного химического палумикроанализа.- М.,1973
12. Логинов Н.Я., Воскресенский А.Г., Солсдкин И.А Аналитическая химия-М.,1979.
13. Крешков А.П Основы аналитической химии-М 1976,1,2,3
14. Алексеев В.Н. Количественный анализ-М 1972.
15. Оспанов Х.К., Абланова Е.К және т.б. Физикалық химия, Алматы, Қазақ Уни. 2002ж.
16. Қоқанбаев Ә. Қысқаша физикалық химия курсы, Алматы, 1996ж.
17. Стромберг А.Г., Семченко Д.П., “Физическая химия”,-М. Высшая школа, 1988г.
18. Қоқанбаев Ә. Қысқаша физикалық химия курсы. Алматы, 1996ж.
19. Утелбаев Б. Химия 1,2,3 том., Алматы, 1998ж.
20. Фридрихсберг Д.А. Курс коллоидной химии. Л. Изд. Химия, 1984г
21. Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органическая химия. М., 1974.
22. Перекалин В.В., Зонис С.А. Органическая химия. М.: Просвещение, 1982.
23. Терней А. Современная органическая химия. – М., 1979.
24. Ибраев М.Н., Сарманова К.А., «Органикалық химия негіздері». Алматы, «Рауан», 1980.
25. Нейланд О.Я. Органическая химия. – М., 1990.
26. Несмеянов А.Н., Несмеянев Н.А. Начала органической химии. – М.:1974. – т.1,2.

Лекция мәтіні:

1. Химия ғылымы химия пәнінің бастауы

Химия пәні заттарды, олардың қасиеттерін, басқа заттарға айналып түрленуін қарастырады.

Химия пәні химия ғылымынан бастау алады, оның жетістіктеріне сүйенеді және осы жетістіктері химия пәнінің мазмұнын құрайды. Химия ғылым ретінде ХІХ-ХХ ғасырларда қалыптасып, өзінің басты ұғымдарын ұсынып, заңдарын ашты. Химиялық ұғымдар мен заңдар химия ғылымының, химия пәнінің теориялық негізі болып саналады.

2. Химия пәнінің басты міндеттері

Химияның басты міндеттерінің бірі- заттардың қасиеттерін зерттеу мен қоса, оларды адам игілігіне жұмсау, ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте қолдану мүмкіндіктерін анықтау. Әрбір затты пайдаға жарату үшін, оның қасиетін жан-жақты зерттеу қажет. Мысалы, таза магний оңай тұтанып, жарық шығарады. Осы қасиетіне орай оны фотосуретке түсіргенде жарқыл шығару үшін қолданған.

Адамдар заттарды ертеден ақ өз қажетіне жаратқан. Біздің ата-бабаларымызда табиғатта кездесетін асыл тастардан әшекейлік бұйымдар жасаған. Ал алаботаны өртеп, оның күлінен сақар алған, оны малдың майына қосып, сабын шылаған. Тотияйынды, ашудасты, сынапты дәрі-дәрмек ретінде пайдаланған.

Химияның басты міндеттерінің қатарына табиғатта кездеспейтін жаңа заттарды қолдан синтездеп алу жатады. Химиялық жолмен көптеген жасанды жаңа заттар алынып, олар шаруашылықтың сан түрлі саласында, күнделікті тұрмыста кең қолданылады. Солардың қатарында өздеріңе таныс пластмассалар, синтездік талшықтар, тыңайтқыштар, дәрі-дәрмектер, бояулар бар. Химия техниканың өркендеп дауыныда да, адамдардың тұрмысының жақсаруына да зор үлес қосады.

Химия пәнін қызығып, ынтамен оқып, тәжірибелер жасап үйреніп, білімдерің молайған сайын табиғаттың көптеген сырларын, күнделікті көріп жүрген заттардың қасиеттерін, олардың ерекшеліктерін терең түсіне бастайсыңдар. Заттың табиғатын танымай, қасиеттерін жете анықтамай тұрып қажетке жаратса, оның пайдасынан зияны көп болуы мүмкін. Химиялық закттарды орынды пайдаланбаса, олар қоршаған ортаны ластап, адамдар, жануарлар және өсімдіктер тіршілігіне зиянды әсерін тигізеді.

Химия адам өміріне жан-жақты араласып, жылдан-жылға маңызы арта түсетіндіктен, оны оқып-үйрену әр шәкіртке болашақта өз пайдасын тигізетіні анық.

Химия-заттарды, олардың қасиеттерін, соның ішінде олардың өзара айналуларын зерттейді. Заттар дейтініміз- денелерді құраушылар. Олар бір-бірінен өздеріне тән физикалық және химиялық қасиеттерімен ерекшеленеді.

Химияның міндеті-заттарды қолдану үшін қасиеттерін айқындау, адамдардың сұранысына қажет жаңа химиялық заттар алу, табиғи қорларды орынды пайдаланып, қоршаған ортаны қорғау.

Анорганикалық химия — Уикипедия

Анорганикалық химия, бейорганикалық химия – химиялық элементтерді, солардан түзілетін жай және күрделі заттарды әрі олардың өзгерулерін зерттейтін ғылым.

Анорганикалық химияның негізгі мәселелері: элементтердің атомдық құрылысын анықтау, олардың қасиеттерін атом құрылысы теориясы тұрғысынан түсіндіру, жай және күрделі заттардың молекулалық, кристалдық құрылымдарын анықтау, сондай-ақ қазіргі ғылым мен техникаға сай қажетті қасиеттері бар (мыс., беріктік, қызуға, әр түрлі сәулелердің әсеріне төзімділік, т.б.) жаңа материалдар алу.

Анорганикалық химияның теориясы негізі – химияның стехиометриялық заңдары мен элементтердің периодтық жүйесі. Заттар бір-біріне айналып өзгергенде олардың сандық және сапалық қатынастарын атомистиканың негізін қалайтын заттардың масса сақталу заңы, құрам тұрақтылық заңы, еселік қатынас заңы, эквивалент заңы, сол сияқты газдардың көлемдік қатынастар заңы анықтайды. Химиялық зерттеудің негізгі әдістері – анализ бен синтез анорганикалық химияда кеңінен қолданылады.

Қазіргі кезде анорганикалық химияда жүздеген мыңнан асатын заттар белгілі. Олардың маңызды кластарына элементтердің сутекпен, оттекпен, галогендермен, сол сияқты басқа бейметалдар мен металдардың өзара түзілетін қосылыстары, сонымен қатар күрделі заттар: негіздер, қышқылдар, тұздар жатады.

Даму барысында анорганикалық химияның үлкен жеке салалары пайда болды: кешенді қосылыстар химиясы, анорганикалық полимерлер химиясы, шала өткізгіштер химиясы, металдар және металл органикалық қосылыстар химиясы, радиохимия, тізбекті анорганик. қосылыстар химиясы, кластерлер химиясы, анорганик. биохимия, т.б. Химия өнеркәсібінің көптеген салаларының дамуы анорганикалық химияның жетістіктеріне тікелей тәуелді.

Дәстүрлі маңызды заттар өндіретін өнеркәсіптермен (мыс., тыңайтқыштар, тұздар, қышқылдар, жай заттар, т.б.) қатар, жаңа материалдар шығаратын салалар (мыс., кристалдық шыны немесе ситалл өндіру) пайда болды. Анорганикалық химияның жаңа кезеңі ядролық энергетиканың, реактивтік техниканың, ғарыштық зерттеулердің дамуына байланысты 20-ғ-дың 2-жартысында басталды. Табиғатта болмайтын әрі физика-химиялық және механикалық қасиеті жағынан ерекше талаптарға сай келетін жаңа материалдарды синтездеу (мыс., ядролық энергетикаға, ғарыш кемелеріне жұмсалатын ниобий, титан, молибден, цирконий, вольфрам, тантал сияқты сирек кездесетін металдар) пайда болды. Шала өткізгіш материалдарды тұтынатын салалардың көбеюі (микроэлектроника, компьютерлік техника, т.б.) оларға қажетті кремний, германий, иттрий, сүрме, индий, т.б. элементтерді аса таза күйінде алу әдістерін тауып жүзеге асыруды қажет етті. Ең соңғы ашылған жаңалық – асқын өткізгіштердің алынуы да анорганикалық химияның табысы болып саналады.

Минералдық шикізат қорын игеруге байланысты Қазақстанда анорганикалық химияның көптеген салалары дамыған. Жүйелі зерттеулер ҚР ҒМ–Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтында, Химимя-металлургия институтында (Қарағанды қ.), Мұнай және табиғи тұздар химиясы институтында (Атырау қ.), сондай-ақ Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінде, Қарағанды мемлекеттік университетінде, т.б. оқу орындарында жүргізіледі. Біздің республикамызда анорганикалық химияның қалыптасуы мен дамуы Ә.Б.Бектұров пен Б.А.Бірімжанов есімдерімен тығыз байланысты. Олар 1940 ж. фосфор тыңайтқыштарын алу, табиғи тұздар өндіру, жасанды күрделі заттарды синтездеу, т.б. бағыттардағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырумен қатар осы салаларға қажет мамандар даярлауды да жолға қойды. 1951 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтында табиғи тұздар лабораториясы ұйымдастырылды. Ондағы зерттеулер нәтижесінде натрий сульфатына бай Шөладыр кенінің хим. және геол. сипаттамасы берілді. Жалаулы көлі Өскемен титан-магний және Павлодар химия комб-тарының шикізат көзі ретінде ұсынылды. Балқаш металлургия комбинатының сульфат шикізат қорын кеңейту мақсатында 1950–60 ж. Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) табиғи сульфаттарға бай Алакөл, Балқаш, т.б. көлдердің суларының құрамы және оларды тиімді пайдалану мәселелері зерттелді. Алынған нәтижелердің негізінде континенттік тұз түзілу гипотезасы ұсынылды (Бірімжанов) және табиғи судағы микроэлементтердің таралу заңдылықтары анықталды (Бектұров, А.И.Мун, Р.А.Жаймина, З.А.Базилович). Қаратау және Ақтөбе фосфориттерін, Индер бораттарын қышқылдармен және қоспалармен айыру тәсілдері табылып, көп құрамды жүйелердің ерігіштігі зерттелді (Р.Ф.Савич, М.Р.Танашева, Г.П.Кияткин, Ө.Жүсіпбеков, М.Н.Қазова, Р.А.Қазов). Натрий-кальций силикатын, франколитті, гидроксилапатитті, т.б. жасанды минералдарды автоклавта синтездеу жүзеге асырылды (Е.А.Букетов). Органикалық емес қышқылдардың амидтермен және тиоамидтермен реакцияласуы зерттеліп, олардың арасында көптеген қосылыстардың (амидқышқылдардың) түзілетіні дәлелденді..^[1]

Дереккөздер[өңдеу]

1. ↑ Қазақ энциклопедиясы

Сілтемелер[өңдеу]

[1] Анорганикалық химия